- |
Les liens entre les carthographies arméniennes et russes au XVIIème siècle  ՊԲՀ.1966-II.pp.155-164 Խաչատրյան, Մ. Մ. Հայ և ռուս քարտեզագրության կապերը XVII դարում |
- |
Pages |
Transcriptions des pages de l'article en arménien puis correction prévue : Ա Բ Գ Դ Ե Զ Է Ը Թ Ժ Ի Լ Խ Ծ Կ Հ Ձ Ղ Ճ Մ Յ Ն Շ Ո Չ Պ Ջ Ռ Ս Վ Տ Ր Ց Ւ Փ Ք Օ Ֆ |
p.155 |
Հ Ա Տ հ ՚Լ ք>Ո14» 4 ? Ա Ր Տ հ Ը 1 1 Դ Ր Ո Ի ^ 3 1 1 ե Կ Ա Պ ե Ր Ը X V I I Դ 1 է Ր Ո Ի |ք Մ Մ. հԱՅԱՏՐՅԱՆ Մոսկվայոէմ 1938 թ- ապրիլին կազմակերպվեց ցուցահանդես, նվիրված ականավոր աշ- ֆւարՀալյետ Մ ի կլո է խ ո ֊Մ ա կլա յի մահվան 50 - ր դ տարելիցին, նրա ուսումնասիրած Նոր Պ՚վինեա կղգու աշխարհագրական տ ե ղ ադր ո ւթյ ո ւ Նր ներկայացնելու նպատակով ցուցադրված էին մի քանի պարտեղներ! որ րնդօրինակել էին ոուս քարտեգ ադե տներր տարրեր բնադրերիցւ Այդ քարտեգ- ների շարքում էր նաև »Աշխարհի գլոբուսի Պ ատկերացույցա\ վերնադիրր կրող կիսադնդերի ք ա ր ֊ "ՐՒ բնագիրր ուներ 93՝)Հ128 пи մակերես։ Խոշոր մակերես դրավելու պատճառով ցու- ցադրման համար կիսադնդերի այդ էստամպի փոխարեն օդտադործել էին նրա փոքր լուսանկա֊ րրւ Այղ բարտեգր աոաքին անդամ Հրատարակվել էր Ա մս ւ*եր դամո ւմ, Ռուսաստանի կայսր Պե տ - ՈՈ11 1-ի կողմից տպագրության դորքի լիագոր նշանակված Ւոհան Տեսինդի ժամանակ /1699 թ-)է ւ՚սւկայն այդ հրատարակությունից և ոչ մի օրինակ չէր պահպանվել։ Պ ա տկ երացո ւ յ ց ր հետագա֊ ւում վերահրատարակվել էր 1707 թ. Մոսկվայոէմ, 3. Օրյուսի տնօրինության օրոք. Պատկերա- ցույցի երրորդ և վերքին հրա տարակութ յունր տեղի Էր ունեցել Մոսկվայոէմ 1/13 թ., նոր ստեղծ- ված տպարանում, " ր ի տնօրենն Էր Աքլրիան Սքււնեբեկի մոտ վիմագրություն սովորած Վասիլի '»իպ րի ան ովր ւ Ռուս պատմարաններր գտնում են, որ աՄոսկովյան պետության ամրապնդոէմր 1596 — ]613 թթ. ճգնաժամից հետո և Սիբիրր բնակեցնելու XVII դարի ծրագիրր, ապա տնտեսական ու կուլտուրական կապերի րնդլայնումր արևմուտքի հետ, ռուսների մեք մեծ հետաքրքրություն ձււոաքաբրին դեպի օտար երկրների աշխարհագրական ու քարսւեգ ագրական հրատարակություն- 1՚երր։ Բոլոր լավ աշխ ա տանքն եր ր ք որ լույս Էին տեսել արևմտյան Եվրոպա յում, XVI գարի վեր- քում և XVII դարի րնթացքում թարգմանվեցին ռուսերեն»*։ Միկլուխո-Մակլայի մահվան 50-րդ տարելիցին նվիրված հոդվածում քարտեգագիր Վ. Բրի- լիան ւոր անդրադարձել Էր ցուցահանդեսի քարտեգ ներին, րացահայտելով նրանց նշան ակո ւթյ ունր. այդ հու/վս. ծում րնդգծված Էր, որ а ցուցահանդեսում ընդհանուրի ուշադրոէթ յունն իր վ ր ա Էր կեն տ րոնացրե լ Աշխարհի դլորուսի Պատկերացույց քարտեգի շքեղ ձևավորում ր... համենայն •դեպս մեր աոքև ներկայացված էր կիսագնդերի պա տկերր, որ շէր գիքում ժամանակակից լավա- գույն օրինակներին»-. Նկատի առնելով, որ Պատկերացույցն րնդօրինակոլթ յոլն է մի անհայտ բնագրից, հոդվածագիրր հաստատել էր, որ աւն ժամանա կ առուս քարտեգագիրներր, հավակնոլ. Ր(Ուն չունենալով նորույթներ և ինքնուրույն ձևի պատկերացումներ ստեղծել, ձեռնհաս էին քար- տեղների համար րնտրել օտարների (քարսւեղների — Մ. Խ •) այն տեսակներր, որոնք գտնվում էին գիտության ժամանակակից մակարդակի վրա և քանա սիրութ յամ բ դրանք րնդօրինակում է ի ն » * , Կիսագնդերի այդ քարտեգր ուսումնասիրության նյութ ծառայեց, նպատակ ունենալով որոնել 1 րա բնակիրր, պրոֆ. Ս. Ֆելր կարծիք հայտնեց, որ աԿիպրիանովի կողմից լույս րնծայած քարտեղներր վերահրատարակություններ են գլխավորապես հոլանդական քար տեգ ների, փոխա- դրելով միայն ռուսաց լեգվի տրանսկրիպցիան և հնարավոր սրբագրության ենթարկելով այն' •ա ո կա գրական ու վիճակագրական տվյալների հ ամա ձայն а 4 , Սակայն հեղինակր կոնկրետ հի- շատակություն չունելւ րնդօրինս. կված քարտեգի բնագրի վերաբերյալ, որոշ գիտնականներ պտրր- տեցին Հոլանդիայի այն ժամանակների ՜սկանավոր քարտեգա գետների ատլասներր, գտնելու - 1/ «Изображение глобуса земного». - 2/ И. Лазарев . Первые сведения русских о новом свете. «Историческим журнал», 1943, № 1, էջ 75 , - 3 В. Брилиант . Картографическая история открытия Новой Гвинеи. «Известия» ВГО, т. 71. вып. 1-2, Էջ 201, - 4 С. Е. Фель . Картография России XVIII века. М, 1960. Էջ 137 |
p.156 |
Հ ա մ ա ր կ ի ս ա գ ն դ ե ր ի ա յ ն պ ի ս ի ք ա ր տ ե ղ , ո ր ր ր ն դ Հ ա ն ո ւ ր գ ծ ե ր ո վ Հ ա մ ա պ ա տ ա ս խ ա ն ե ր Պ ա տ կ ե ր ա - է / ո ւ I է յ ի ն և ք ա ր տ ե զ ա գ ր ա կ ա ն ր ո վ ա ն դ ա կ ո է թ յ ա մ ր ն ր ա Հ ա մ ա ր ծ ա ռ ա յ ա ծ լ ի ն ե ր ո ր պ 1 , ս ր ն ա դ ի ր : Ա յ դ Հ ե տ ա պո տ ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր ր ա պ ա ր դ յ ո ւ ն ա ն ց ա ն , ո ր ո վ Հ ե տ և ժ ա մ ա ն ա կ ա կ ի ց Հ ո լ ա ն դ ա կ ա ն ք ա ր - տ ե զ ա գ ր ա կ ա ն ա ր տ ա դ ր ա ն ք ո ւ մ պ ա Հ ա ն ջ վ ո ղ ն մ ա ն ո ւ թ յ ա մ բ ք ա ր տ ե զ գ ո յ ռ թ յ ո , ն չ ո ւ ն ե ր Ք ն ն ո ւ թ յ ա ն ս ՚ ո ն ե լ ո վ Պ ա տ կ ե ր ա ց ո ւ յ ց ի ր ն դ օ ր ի ն ա կ մ ա ն Հ ա ր ց ր , Ս Ս Ռ Մ 4՝Ա թ ղ թ - ա ն դ ա մ Ա , Ե ֆ ի մ ո վ ր Հ ա ն գ ե ք Է ա յ լ կ ա ր ծ ի ք ի , ն ա գ տ ն ո ւ մ Է , ո ր Պ ա տ կ ե ր ա ց , . ւ յ ց ր կ ա զ մ վ ա ծ Է մ ի ք ա ն ի օ տ ա ր ա ղ բ յ ո ւ ր ն ե ր ի ց Ի ո ւ ս ք ա ր տ ե զ կ ա զ մ ո ղ ն ե ր ի Հ ա մ ա պ ա տ ա ս խ ա ն վ ե ր ա մ շ ա կ մ ա մ ր ։ Ա շ խ ա ր Հ ա ղե տ Բ ր ի ք ր ա ն տ ր ո ր ո - ն ե լ ո վ և չ Հ ա յ տ ն ա ր ե ր ե լ ո վ ո ր և է ր ն ա ղ ի ր , ո ր ի ց պ ե տ ք Է ր ն դ օ ր ի ն ա կ վ ա ծ կ ա մ ա ր տ ա տ պ վ ա ծ լ ի ն ե ր Պ ա տ կ ե ր ա ց ո լ յ ց ր , հ ր ե լ Լ . « Ն ե ր կ ա Հ ո ղ վ ա ծ ո ւ մ Հ ն ա ր ա վ ո ր չէ խ ո ր ա ն ա լ ա յ դ Հ ա ր ց ո ւ մ և ք ն ն ա բ ա ր ո ւ ս ո ւ մ ն ա ս ի ր ե լ Ա մ ս տ ե ր ղ ա մ ի ք ա ր տ ե զ ն օ գ տ ա գ ո ր ծ ե լ ո ւ մ ա ն ր ա մ ա ս ն ե ր ր / > • > , Հ ո դ վ ա ծ ա գ ր ի ե զ ր ա կ ա ց ո ւ թ յ ո ւ ն ր ա յ ն մ ա ս ի ն ։ թ ե ր ն դ օ ր ի ն ա կ վ ա ծ Պ ա տ կ ե ր ա ց ո ւ յ ց ի Հ ա մ ա ր ր ն ա - զ ի ր Է ծ ա ո ա յ ե լ Ա մ ս տ ե ր դ ա մ ո ւ մ Հ ր ա տ ա ր ա կ վ ա ծ ո ր և է ք ա ր տ ե զ , ր ս տ ե ր և ո ւ յ թ ի ն , փ ա ս տ ե ր ի Հ ր ՛ " չ է ր Հ ի մ ն վ ա ծ ։ ո ր ո վ Հ ե տ և Ա մ ս տ ե ր դ ա մ ո ւ մ Հ ր ա տ ա ր ա կ վ ա ծ կ ի ս ա դ ն դ ե ր ի Հ ա յ տ ն ի ք ա ր տ ե զ ն ե ր ի ց հ ո չ մ ե կ ր չ է ր Հ ա մ ա պ ա տ ա ս խ ա ն ո ւ մ Պ ա տ կ ե ր ա ց ո ւ յ ց ի ն : Ս ա կ ա յ ն ա յ դ Հ ի շ ա տ ա կ ո ւ թ յ ո ւ ն դ , ո ր ո շ ա կ խ ի ւ թ ա ն Հ ա ն դ ի ս ա ց ա վ ն ե ր կ ա ո ւ ս ո ւ մ ն ա ս ի ր ո ւ թ յ ա ն Հ ա մ ա ր : Ռ ո ւ ս ք ա ր տ ե զ ա զ ե տ ն ե ր ի մ ա ն ր ա զ ն ի ն ու и ու մ ն ա ս ի ր ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր ի յ ն ո ր Հ ի վ ն ե ր կ ա յ ո ւ մ ս ա ն վ ի - ճ ե լ ի է է ո ր Ա շ խ ա ր Հ ի գ լ ո բ ո ւ ս ի Պ ա տ կ ե ր ա ց ո ւ յ ց ն ր ն դօ ր ի ն ա կ ո ւ թ յ ո ւն Է ա ն , ա ( տ բ ն ա դ ր ի ց , ո ր ր ՝ կ ա զ մ վ ա ծ Է ե ղ ե լ Ա մ ս տ ե ր դ ա մ ո ւ մ օ տ ա ր լ ե զ վ ո վ , վ ի ճ ա ր կ վ ո ւ մ Է մ ի ա յ ն ա յ ն Հ ա ր ց ր , թ ե ո ր բ ն ա գ ի ր ն Է Հ Է մ ք ծ ա ռ ա յ ե լ ր ն դ օ ր ի ն ա կ մ ա ն Հ ա մ ա ր : Ռ ո ւ ս ե ր ե ն ա լ դ ք ա ր տ ե զ ն ր ս տ մ ա կ ա գ ր ո ւ թ յ ա ն ՝ պ ա տ ր ա ս տ վ ա ծ Է « ВО Г р аЖДЭНС КОЙ Т И П О Г р а ф ПИ 1фОТИВ НСМСЦКНХ К а р Т » . Պ ր ո ֆ . Դ . Լ ե բ ե դ և ր ա յ գ ա ո թ ի վ ն կ ա տ ո ւ մ Է , ո ր « с л о в о н е м е ц к и й з д е с ь п о в с е й в е р о я т н о с т и н а д о п о н и м а т ь դ СУ.ЫСЛе и н о с т р а н н ы х » 6 ' Ա յ ղ բ ա ց ա տ ր ո ւ թ յ ո լ ն ր ճ շ մ ա ր ի տ Է , ո ր ո վ Հ ե տ և ա յ ն ժ ա մ ա ն ա կ գ ե ր մ ա - ն ե ր ե ն լ ե զ վ ո վ Հ ա մ ա ն մ ա ն ք ա ր տ ե զ գ ո յ ո ւ թ յ ո ւ ն չ ի ո ւ ն ե ց ե լ : Պ ր ո ֆ . Ա . Ե ֆ ի մ ո վ ր գ տ ն ո ւ մ Է , ո ր » գ ե ր մ ա ն ա ց ի ( Н е м е ц ) բ ա ո ր օ գ տ ա գ ո ր ծ ո ւ մ Է ի ն օ տ ա ր ա կ ա ն ք օ տ ա ր ե ր կ ր ա ց ի Հ ա и կ ա դ ո ղ ու թ յ ո , Ա ս շ ե լ ո լ ՛> ա и ա ր : Գ ե ր մ ա ն ա ց ի բ ա ո ն ս տ ո ւ գ ա բ ա ն ա կ ա ն բ ո վ ա ն դ ա կ ո ւ թ յ ո ւ ն ո ւ ն ե ր ու մ ա տ ն ա ն շ ո ւ մ Էր՝ մ ի մ ա ր դ ։ ո ր ր չ գ ի տ ե ր խ ո ս ե լ ռ ո ւ ս ե ր ե ն » ' ։ Ա շ խ ա ր Հ ա զ ե տ Ա . Բ ո ր ո դ ի ն ր գ տ ն ո ւ մ Է , ո ր Պ ա տ կ ե ր ա ց ո ւ յ ց ի 1 7 1 3 թ . Հ ր ա տ ա ր ա կ ո ւ թ յ ա ն Հ ա - մ ա ր բ ն ա գ ի ր Է ծ ա ռ ա յ ե լ Հ ո լ ա ն դ ա ց ի Ր ո Հ ա ն Р լ ա վ ի ո ւ ս ի ա տ լ ա ս ի ք ա ր տ ե զ ր , ո ր ո վ Հ ե տ և , ր ս տ ն ր ա г Ա ս ի ա յ ի ա ր և ե լ յ ա ն ս ա Հ մ ա ն ն ե ր ր ա ն չ ա փ ն մ ա ն ե ն ա ւդ բ ն ա գ ր ի ն : Ղա Հ ա մ ա պ ա տ ա ս խ ա ն ո ւ մ Է ի ր ա կ ա ն ո ւ թ յ ա ն , ս ա կ ա յ ն փ ա ս տ Է , ո ր Պ ա տ կ ե ր ա ց ո ւ յ ց ի 1 6 9 9 և 1 7 0 7 թ թ . Հ ր ա տ ա ր ա կ ա թ յ ո ւ ն ն ե ր ր ս շ գ ր ի տ ր ն գ օ ր ի ն ա կ ու թ յ ո ւ ն ն ե ր ե ն ե ղ ե լ , ա ո ա ն ց ո ւ ղ ղ ո ւ մ ն ե ր ի , ո ր ի Հ ե տ և ա ն ք ո վ և Ա ս ի ա յ ի Հ յ ո ւ - ս ի ս - ա ր և ե լ յ ա ն Հ ա տվ ա ծ ր պ ա տ կ ե ր վ ե լ Է ր ի ր ա կ ա ն ի ն Հ ա ր ա զ ա տ ե զ ր ա գ ծ ե ր ո վ , Է ս Կ 1 7 1 3 թ • ՛ Հ . Կ ի պ ր ի ա ն ո վ ի Հ ր ա տ ա ր ա կ ո ւ թ յ ա ն Հ ա մ ա ր օ գ տ ա գ ո ր ծ ե լ Է ի ն ն ա և ա ( լ ք ա ր տ ե զ և ե շ տ ե ք ո ւ փ ո - խ ա ր ե ն ա ղ ա վ ա ղ ե լ Է ի ն ե ր կ ր ի ա յ դ մ ա ս ի ի ր ա կ ա ն տ ե ս ք ր : Ն ե ր կ ա ծ ո ւ մ ս ո ո ւ ս ք ա ր տ է ղ ա / ք ե տ ն ե ր ր վ կ ա յ ո ւ մ ե ն , ո ր « ա յ դ պ ի ս ի ե ր և ա կ ա յ ա կ ա ն պ ա տ կ ե ր ո ւ մ ր խ ո ս ո ւ մ Է ա յ ն մ ա ս ի ն , ո ր ք ա ր տ ե զ կ ա զ - մ ո ղ ն ե ր ի ն ո չ ի ն չ Հ ա յ տ ն ի չ է ր Ա ս ի ա յ ի տ ե ր ի տ ո ր ի ա յ ի Հ յ ո ւ ս ի ս - ա ր և ե լ յ ա ն Հ ա տ վ ա ծ ի ի ս կ ա կ ա ն տ ե ս ք ի մ ա ս ի ն » օ ։ Ն ո ր ե ր ս ( ո ւ յ ս տ ե ս ա ծ Ա տ լ ա ս ի ն Հ ե ղ ի ն ա կ ն ե ր ր Հ ա յ տ ն ա բ ե ր ե լ ե ն ա и տ ի ճ ա ն ա ց ա ն ց ո վ , մ ա ս ա մ ր փ չ ա ց ա ծ մ ի ք ա ր տ ե զ , ո ր ի վ ր ա Ա ս ի ա յ ի Հ յ ո ւ ս ի ս - ա ր և ե լ յ ա ն ծ ա յ ր ա մ ա ս ր պ ա տ կ ե ր վ ա ծ է կ լ ո ր ա ց - վ ա ծ ե զ ր ա գ ծ ո վ և բ ա ց ա ր ձ ա կ ն մ ա ն ո ւ թ յ ո ւ ն ո ւ ն ի Ղ ե ժ ն ե վ ի կ ա զ մ ա ծ ք ա ր տ ե զ ի գ ե տ ե ր ի , ա ո ա փ ն յ ա ծ ա ն ծ ա ղ ո ւ տ ն ե ր ի ու ա յ լ տ վ յ ա լ ն ե ր ի ո ւ տ ե ղ ե կ ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր ի Հ ե տ : Հ ն ա ր ա վ ո ր է , ո ր Ա ս ի ա յ ի Հ յ ո ւ ս ի ս - ա ր և ե լ յ ա ն ս ա Հ մ ա ն ի ն մ ա ն օ ր ի ն ա կ ո ւ ղ ղ ո ւ մ ր կ ա տ ա ր վ ա ծ լ ի ն ի Ս . Ղ ե ժ ն ե վ ի ք ա ր տ ե զ ի Հ ի մ ա ն վ ր ա : Պ ր ո ֆ . Ֆ ե լ ր ժ խ տ ո ւ մ է 1 ' ո Հ ա ն Բ լ ա վ ի ո ւ ս ի ք ա ր տ ե զ ի ր ն դ օ ր ի ն ա կ մ ա ն մ ա ս ի ն Բ ո ր ո դ ի ն ի տ ե ս ա կ ե տ դ և գ տ ն ո ւ մ է , ո ր ո կ ի ս ա գ ն դ ե ր ի ք ա ր տ ե զ ի Հ ա մ ա ր բ ն ա գ ի ր է ծ ա ռ ա յ ե ք ա ռ ա վ ե ք վ ա ղ շ ր ք ա ն ի ՝ 1 6 6 0 թ . Յ յ ր ե դ ե ր ի կ ա դե Վ ի տ տ ա յ ի Ա տ ք ա ս ր ա Ս ա կ ա յ ն ա յ ւ ք կ ա ր ծ ի ք ր ևս չ ի Հ ա ս տ ա տ վ ո ւ մ լ Բ ո ք ո ր ո ւ ս ո ւ մ - ն ա ս ի ր ո ղ ն ե ր ր , ո ր ո ն ք օ տ ա ր ք ա ր տ ե զ ա գ ր ա կ ա ն Հ ր ա տ ա ր ա կ ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր ո ւ մ Պ ա տ կ ե ր ա ց ո ւ յ ց ի Հ ա ֊ - 5 В. Брилиант , նշվ. աշխ., էջ 202 , - 6 Д. М. Лебедев , География в России петровского времени. М-Л., 1950, էջ 193: - 7 А. В. Ефимов , Из истории русских экспедиций на Тихом океане. М., 1948, էջ 128, - 8 О. М. Медушевская, Картографические источники XVII-XVIII веков. М, 1957, էջ 14 , - 9 Атлас Географических открытий XVII-XVIII веков. М„ 1964, էջ IX. |
p.157 |
|
p.158 |
Ամստերդամից А 1 / / ղարի երկրորդ կեսերին Ոսկան Երևանցու տպարանը Մարսել տեղա- փոխվելուց Հետո Մաթևոս Վանանգեցին 1685 թ. նույն Ամստերդամում Հիմնեց Հայկական նոր ոպա բան, Հ րավիրելով Թովմա Նուրիջան յանին և նրա եղբորորդի Վակասին: քԼուկաս Նուրի յա Լ* քան - Վան ան դ ե ց ին Հետագայում դաոնալով տպարանի միակ տնօրենր, չկարողացավ ծածկել անց՛ յալի կուտակված ծախսերր. 1(17 թ. վաճառքի Հանվեց տպարանի գոլյքր և դրանով ավարտվեր Ամստերդամի Հայկական տպարանի պ ա տմ ո ւթ յ ո ւն ր ւ ԱՀա այդ տպարանում 1695 թ. լո՛յս տեսավ Հայերեն աոաջին տպագիր. քարտեղր՝ Համա- տարած ԱշխարՀա ցոէ յ ց ր , գործին «վարժ է Հմուտ լատինական լեզվին և բազմակողմանի փ իլ ի - րո փա յակահ կրթություն ստացած ՔԼուկաս Վանանդհցոլ կա տարմամբ»! Վանանդեցոլ աշխա- տությունների բովանդակությունը և նրա Հոոմում ուսանեք ու փաստը թույլ են տալիս ենթադրել, որ նա քա ջա տեղյակ Հր ք ա ր տ ե գ ա գ ի տ ա կ ան մասնագիտությանըг Հա ( ւոն ի Է , որ Վիստոն եղ- բայրները Խորենացա թարգմանության Համար անմիջական աջակցություն են ստացել լեգվագհտ Հակաս ի ց, որ Վանանգեցին անձնական ծանոթ ու թ ւուն ե նամակագրություն ուներ մաթեմատիկոս ու փիլիսոփա Լեյբնիցի Հետ. նրան Հղած Վանանգե ցու նամակներից այժմ Հայտնի Հ դարձեր որ ցանկություն Հ եղել Ամստերդամի Հայկական տպարանը տեղափոխել Հայաստան, նրա Գող- թան գավաոը 1 3 : Պե տք Հ ենթադրեի որ այդ նամակագրության միջոցով կէւնսուքտացիաներ եԱ ստացվել նաև մաթեմատիկական ք ար տե գա գ ր ու թ լ ան վերաբերող խնդիրների աոթիվւ Համա- տարած Աշխարհացույց բար տեղը կազմող ՛Հակաս Վանանգեցին բ Րէ գ մա կ ողմանի զարգացած մարդ Էր. բացի լատիներենից, ինչպես վկա յում Է դե րմ ստնա ց ի Հայագետ Շ բոգերը է аՎանանգե֊֊ է}ին լավ գիտեր և զանագան արևելյան լեզուներ» 1 համատարած Աշխար Հացու յ ց ի Հեղինակը օգտագործել Է աոկա ա տլա սներն ու քարտեզ- ները և մինչ այգ կա տարված աշխ ա րՀ ա գ րա կան բոլոր Հայտնագործությունների ու ճանապար- հէ։ ր գութ յունն եր ի տվյալներր. սակայն այն քարտեգներր, որ կազմվել Հին ճ\I գարի վերջերին , Հոլանդացիները Հրա տա րա կում Հին նաև XVII դարում՝ առանց ուղղումների և լրացումների, թ հ 1ի դրանք փաստորեն կորցրել Հին իրենց թ ա րմ ու թ յո ւն ր г Քարտեղագե տ Ն. Բ իկովսկին վկայում Հ որ էէ Հոլանդիա յի քարտեզագրական գպրոցր ավելի շուտ գեղարվեստական մի դպրոց Հր, քան- գիտական Հիմունքներ տարածող օջախ, նրանց վիմագրողները փաստոր են ռե ղարվեստական նկա- րիչներ Հին, որոնց քարտեզագրական արտադրանքները գիտական գծագրերի փոխարեն զեղար վես տա կան նկարներ Հին: ...Այգ շրջանի քարտեզները պատրաստում Հին գլխագրերով ու զար֊ էլ անկարներով, գեղեցիկ շրջանակներով և տարրեր գույներով: Չնայած գեղարվեստական ա յ գ ֊ պիսի ձևավորումներին, դրանք գիտական տեսակետից շարունակում Հին կրել միջնադարի ոզին» 15, Այդ բնոլթագիրր Համապատասխանում Հ իրականության, որովՀետև Հրատարակիչ- ներն աոաջին Հերթին Հետաքրքրվում Հին իրենց գործունեության առևտրական կողմով։ Քար տե- ղագրական նոր նյութերի Հավաքում ր և Հների ուղղումը կպահանջեր ժամանակ և զգալի ծախ- սեր, Հրատարակիչներր կարող Հին արդարացնել ներգրված ծախքերր, եթե միևնույն ատլասր նույնությամբ վերահրատարակեին մի քանի անգամ։ Այսպես* Օրտելիոլսի ատլասը 1570 թ, մինչև 1625 թ. Հրատարակվել Հ ավելի քան 20 անգամ, առանց փոփոխության։ Բլավիուսի ատ- լասը 1631 թ. մինչև 1682 թ. ւույս տեսավ մի քանի անգամ, սակայն առանց ուղղումների ե /բացումների: Մ երկատորի ա տ լա и ր ք ո ր լուլս Հր տեսեք 1585 թ., անրնգմեջ վեր աՀր ա տա րա կ - վում Հր մինչև 1633 թ., կակայն առանց որևՀ թարմացման։ Այդ տեսակետից Համատարած Ա շ ֊ խարՀացոլյցր բացառություն Հ, նրա Հրատարակությունը չՀր Հետապնդում առևտրա կան Ь պա֊ տա կներ, Հայերեն այգ աոաջին տպագիր ԱշխարՀա ցու յցի համ՛ար հիմք են ծառայել քարտեզագրա- կան բազմաթիվ նյութեր, որոնք ենթարկվել են վերամշակման ու լրացվել, ուղղվել են առավեք թարմ տվյաքների ու տեղեկությունների հիման վրաւ Համատարած Աշխարհացույցին անհրաժեշա. աշխ արՀ ագրական ու այք նյութերր, որ Հեգինակր նախօրոք հավաքել Հր տարբեր աղբյուրներից 1С96 թ. վերամշակվել ու հրատարակվել են «Բանալի» խորագիրը կրող հատուկ ձեռնարկում - 13 Ալիշան , Սիսական, էջ 340։ - 14 Տե՛ս Լեո, Հայկական տպագրություն, Թիֆքիս, 1904, էջ 420: Վանանգցու գրչին են պատկանում հետևյալ աշխատաթյունները. 1. Գանձ չափոց, կշոոց, թուաց և դրամից բոլոր աշխարհի (Ամստերդամ 1692). 2. Բանալի համատարած Աշխարհացոյցի Ամստերդամ, 1696). 3. Բնարանություն (աշխարհագրական մենագրություն, Ամստերդամ, 1702), 4. Ի գբոսանո Հայկազունյաց բանասիրաց անձաց (Կ, Պոլիս, 1740) և այլն։ - 15 Н. Быковский , Картография. Исторический очерк. М - Л., 1923, Էջ 103 և 126 |
P.159 |
Г ր պես Համատարած Աշխարհացույցի բացատրագիր։ Այստեղ տրված են աոանձին աշխարհա- մասերի, օվկիանոսների ու ծովերի աշխարհագրական նկարագրություններր ։ տնտեսական տեղե- Լաթյուններ, ինչպես նաև մայրաքաղաքների աշխարհագրական կ ո որդին ատն ե ր ր, որոնք օգ- տագործված են Վան ան դե ց ու կողմից քաղաքներր ք ա ր տ ե գա գ բակ ան ցանցի վրա ճշտորեն տե- ղագրելու համար։ ո Բանալիո-ում տրված են երկարության չափի միավորներն ու նրանց փոխան- ցումներէ հայկական ասպարեզի, իտալական մղոնի և ռուսական վերստի: Համատարած Աշ- խարհացույցի մասշտաբի համար տրված են երկրագնդի շառավղի և հասարակածի եր կարո։- թ յուններր։ Աղյուսակում ներկայացված են աոանձին պետությունների քինչպես մետրոպոլիա- ների, այնպես Էլ գաղութների } տերի տ ո ր ի ան ե ր ի մակերեսները: ա Р ան ա լի и - ո ւմ քարտեգագի- տ ութ յան վերաբերող մասնագիտական ցուցումներ են տրված, որպեսզի Համատարած Աշխար- հացու յցի վրա հնարավոր լինի որոշել բնակավայրերի հ ե ո ավորութ յ ունն երր մ իմ յանցից՝ նրանց • աշխարհագրական լայնության և երկայնության հիման վրա։ Համատարած Աշխարհացույցը փորագրված Է պգնձյ ա ութ թիթեղների վրա (որոնք հետ ա- ղայում, Ամստերդամի հայկական տպարանը փակվելուց հետո, հանձնվել են Վենետիկի հայ- կական տպարանինհոլանդացիներ Ագրի ան ե Պետրոս Սքոնեբեկ եղբայրների (ՏշհՕՕՈՔԵՔՕ որ տառադարձվում Է Ըսկոնեբեկ է Շ ոնբեկ, Շխոնբեկ և այլն) կողմից, դա այն Ագրիան Սքո- նեբեկն Է, որի մոտ, Ամստերդամում, Պետրոս 1-ր ուսանում Էր վիմագրական և տպագրական գործ ր, քարտեզների մ ան րամ ա սն երր պղնձի վրա փորագրելու արվեստը: Ա էգ անձնա կան ծանո- թության հետևանքով Էր, որ Պետրոս 1-ր 1698 թ. Ագրիան Սքոնեբեկին հրավիրեց Մոսկվա՚ կադրեր պատրաստելու, վիմագրական և տպագրական գործր Ռուսաստանում տարածելու Հա ֊ մարէ*։ Ագրիան Ս քոնե բեկր 1698 թ. մինչև 1705 թ. գլխավորում Էր վիմագրական և քարտե- ղաՀ րա տա րա կչա կան գործր Ռուսաստանում: ԱշխարՀաղե տ Ւվան ^ իրիլ ո վր 1866 թ. նրա մա- սին դրամ Էր. я Ռու սա ստանում իր գործի մեք արվեստագործ Աքոնեբեկից Հետո մինչև այժմ գիտությունների ակադեմիայում ոչ մի արժանավայելր չի գ տ նվել ա I 7. Ա շխ ա րՀ ա ց ու յց ի շորս անկյունների ազատ տարածություններում տրված են տարվա չորս եղանակներին Համապատասխանող, գեղարվեստոր են ե ատարված գունավոր պատկերներ, որոնց Նյութր վերցված Է Հունական դիցաբանությունից: Պտղոմե ոսի քարտեզներից Հետո աոաջին ան- գամ Համատարած ԱշխաըՀացոլ քցն Է Համեմատաբար ճիշտ կերպով ներկայացրել Միջերկրա- կան ծովի ե րկա բու թ յուն ր՝ 62°-ի փոխարեն 50° երկայնությամբ։ Բայց որոշ քարտեղագետներ Միջերկրական ծովի ուղղումր վերագրում են ԼաՀիրի և ''ելիլի այն քարտեզներին, որոնք Հրա- պարակվել են ԱշխարՀա ցույցից Հետո՝ 1700 թ.։ Պտղոմեոսի քարտեզի վրա 40° գուգա Հե ո ա - կանր տարված Էր Կասպից լ ճի Հ ա ր ա վ ա յին եզրով. ԱշխարՀա ցու յցն այգ սխալն ուղղել Է զոլ֊ գա՚եոականր տարված Է Երևան քաղաքի վրա յով, որ ներկա յիս չափումներով ևս Համապա- տասխանում Է իրականության։ ԱշխարՀացոլյցի վրա Կասպից լիճր պատկերվել Է ժամանակի լիարժեք տվյալների Հիման վրա: Սակայն Հ. Ատեփանյանր, Հակառակ փաստերի, գրել Է, որ ԱշխարՀացույցի վրա ո ան Հ ա յ ա Էին և բացակայում Էին ոչ միայն այն ժամ անակվա տեոավո՚ւ և չՀա յտնա բերված երկրներր, այլև ա յ ն , որ Հայտնաբերված Էին ք բայց որոշակի Հայտնի չէին ոեոևս Հոլանդիա յամ. օրինակ, սխալ է Կասպից ծովի ափերի գծված քր» ՚ Անշուշտ, փաստերին Л ան ո թ չլինելու Հանգամանքով միս.յն պետք է բացատրել, որ 1695 թ. էույս տեսած Աշխար- Հացայցից պա Հանջմո ւ մ է պատկերված ունենալ Կասպից ծովի ուղղված այն ե զրագիծր, որր միայն 1722 թ. է Հայտնի դարձել: Համատարած Աշխ ա րՀ ա ցու յց ր աոաջին քարտեզն է, որ Ռուսաստանի Հյուսիսային սահմա- նագիծ ր ներկայացրել է Համեմատաբար ճշգրտված տվյալներով, իսկ Նոր երկիրր, որ Աշխար- հացույցի վրա մակագրված է «Նոր ԱշխարՀօ՝ գծագրված է որպես կղզի: Սակայն մինչև այգ կ Համատարած ԱշխարՀացույցի լուլս տեսնելուց Հետո էլ Նոր երկիր կղգին թե' Վիթսենի 1689 թ. և թե' Կիրիլովի 1734 թ. քարտեզների վրա պատկերված էր որպես թերակղզի։ ԱշխարՀացոլյցն աոաջին տպագիր քարտեզն է, որ ճշգրիտ կերպով է ներկայացրել Ռուսաս- տանի արևելյան սաՀմ անները Չինաստանի Հետ։ Ա շխարՀա ցույց ում բացակայում են Հյուսիսային Ամերիկայի արևմտյան տերիտորիաներր, որ ավելի ուշ ժամանակներում ուսօւմնասիրել են - 16 К Л. Салищев, Основы картоведения. Историческая часть, М., 1943. էջ 150՛. - 17 Տե՛ս К. Свенске, .Материалы для истории составления Атласа Российской империи. «Записки» А?. СПб., 1866. т. IX. приложение, էջ 24 - 18 Հ. Ստեփանյան Հայ քարտեզագրական Հրատարակություններըք Երևան, 1957, էջ71, |
p.160 |
ոուսներր։ Գրենլանղիան Ամերիկայի մայր ցամաքի հետ է միացած, իսկ Կալիֆորնիան գծված կ CARTE Ղոպելմայերի քարտեզրւ |
p.161 |
Բլավիուսի ատլասի կիսագնդերի քարտեզր, որ կազմված է Ծ երկատորի պրոեկցիայի հի- CARTE Աշխարհացույցը կազմելիս աոանձին աշխարհամասերի համար օգտագործվել են նորա գույն |
p.162 |
Որոշ ուսումնասիրողներ չտարբերելով քար տեղ ստեղծողին նրա վիմագրողից, կարծիք են «Փորագրութիւն յ ո յժ զանկալի Նույնն են ապացուցում Աշխարհացույցի ոԲանալի»-ի հետևյալ տոգերր, ոՀԼւյյս ուրեմն տետ- |
p.163 |
մ իջօրեականր։ Այդ կղզին էր րնտրված նաև ԻոՀան Բլավիուսի ատլասի քարտեզների Համար. Մերկատորի քարտեզների Համար գլխավոր միջօրեական Էր րն տրվել .Կան արյան կդդիներիյ Ֆուերտենտուրայի միջօրեականը ւ Հոլանդիա յում կազմված քարտեզների Համար որպես գլխավոր միջօրեական երբեմն ընտրել են Տեներիֆ կղզու միջօրե ա կ անրւ Ավելի ուշ շրջանում Ռուսաստանի րիտութ յոէնների ակադեմիայի Ատլասի քարտեզների Հ ա մ ա ր որպես գլխավոր միջօրեական րն- ւորրված Է եղել Էզել կղզու արևմտյան ափին գտնվող Արենսրուրդ քաղաքի միջօրեականը , որով- Հետև, քարտեզագիր Ի. 1 1իրիլ"վի բ ա ց ա տր ութ յա մ բ , «այն Ռուսաստանի տիրապետության ամե- նաարևմտ յ ա ն սաՀմանն Է ր ներկայացնումл: Հետագայում՝ 1745 թ. միայն Դելիլն Է ընդունեք Ֆերրո կդդ ու մ իջօրեականր՝ որպես գլխավոր: Նշւսնակոէմ Է Ռուսաստանում այգ ժամանակ գո- յություն ունեցող քարտեզների մեջ Պատկերացույցր եզակի բացառություն Է գլխավոր միջօ- րեականի ընտրության տեսակետից, որովհետև ունի Համատարած ԱշխարՀացույցի գլխավոր միջօրեականը/ Ռուսաստանի աոաջին Մեծ Ղծադիրր, ինչպես Հայտնի Է , կազմված Է 1627 թ ՛ , աոանց քարտեզագրական ցանցի, նրա Բո լոր մանրամասներր տեղադրված են գետերի ու խոշոր ձա - նապարՀ ների ուղղությունների և ոչ թե միջօրեականների ու զուզա Հե ոականն երի Հիման վրա: Արանց քարտեզագրական ցանցի են լույս տեսել նաև Սիրիրի 1667 թ. (զորավար Պյոտր 'էո - դունովի) քարտեզր թ Հոլանդացի Վիթսենի 1687 թ. կազմած քարտեզը, Սիմեոն Ռեմեզովք, 1701 թ. Աք՛բիրի քարտեզր, Րգբրանդ Իդեսի 1704 թ. Ռուսաստանի քարտեզը, ինչպես նաև ա շ ֊ խարՀադետ /*. Աիրիլովի 1722 թ. ո ու и - շվեդա կան սաՀմանների մի շարք քարտեզներըէ Աոաջին ч-նդամ աշխարհագրական ցանց Է գծագրվո՚ծ միայն 1745 թ. Ռուսաստանի գիտությունների ակադեմիայի կազմած Ատլասի քարտեզների վրա: Այս նշանակում Է է որ աշխարհագրական ցանցի տեսակետ ից ևս Պ ատկերացույցր մինչ այդ Հրատարակված ու կազմված քարտեզների մեջ բացառություն Է , որովՀետև ունի աշխարՀ ադրական ցանց, որի յուրաքանչյուր 10° աղեղը մաս- նատված Է մեկ աստիճանին Համապատասխանող լիցքերով, այսինքն՝ ԱշխարՀացոլյցի աստի- ճանաց անց ին Հ ամ ապա տա սխ ան ւ Այս ամենից բացի Հայտնի Է, որ այդ ժամանակներում Ռոէսա ստանի քարտեզները կազմ- վում Հին աոանց քարտեզագրական պրոեկցիայի. Ռուսաստանում քարտեզագրական պրոեկցիա կիրառել են 1745 թ., Հրատարակելով գիտությունների ակադեմիայի Ատլասր> Սակայն Աշխարհի գլոբուսի Պատկերացույցն այդ տեսակետից ևս բացառություն Է. նա Հրատարակված Է ստերեո- գրաֆիկ լայնակի պրոեկցիայի Հիմունքներով, ինչպես Համատարած Աշխա րՀա ցու յցր: Այդ ժամանակ Ռուսաստանում քարտեզները սովորաբար հաստատուն մասշտաբ չէին ունենում, իսկ եղած դեպքում մասշտաբր չէր Համապատասխանում իրականության, որովՀետև չափի միավոր Հանդիսացող վերստր օգտագործվում էր 500—1000 սաժեն պարունակությամբ» Սակայն Պատկերացույցի մասշտաբը Հաստատուն է՝ ինչպես և Համատարած ԱշխարՀացույց ինը: Պատկերացույցի բնորոշ ա ոանձնաՀատկոլթյուններից է և այն, որ նրա Հյուսիսը ուղղորդված Ь դեպի վեր. Հայտնի է, որ այգ շրջանի ռուսական քարտեզները, անգամ միևնույն Ատլասի մեջ. ունենռմ էին տարբեր ու ղղորդվ ա ծութ յ ո ւնն եր. մի դեպքում Հյուսիսը կողմնորոշված էր լինում դեպի արևելք, մյուս դեպքում՝ արևմուտք, իսկ աոՀասարակ՝ Հւսրավ, Պատկերացույցը, ինչպես և Համատարած ԱշխարՀացույցր, կող մն ո րոշվ ս. ծ են դեպի Հյուսիսւ Պատկերացույցր ԱշխարՀացույցից ընդօրինակված լինելու փաստը հաստատող ապա- ցույցներից է նաև քարտեզագրված երկրագնդի ձեն ու մեծությունըւ Չափումներից պարզված է, որ երկրագնդի հասարակածային առանցքի երկարությունը բևեռայինի Համեմատ մեծ է: Համա- տարած ԱշխարՀացույցր կազմելու ժամանակ ճշգրիտ չափումներ գոյություն չունեին և երկրա- գնդի իսկական ձեր դե„ վիճարկման նյութ էր գիտական շրջաններում, այսպես, էյզենշմիդտի :խատությունր12 (Հրատարակված Ս տրա սբււրգում 1691 թ.) Հաստատում էր, որ երկրագունդ,» պտույտի Հետևանքով ունի սիգարի տեսք, այսինքն՝ սեղմված է ոչ թե բևեռներում, այլ Հասա- լւ ա կ ա ծ ա յին Հատվածներումւ Այգ տեսակետր Հաստատելու Համար վկայակոչում էին երկրագնդի մինչ այգ կատարված բոլոր չափումներր, որոնց թվական տվյալները իսկապես Հաստատում էին առաջ քաշված տեսությանը, Սակայն երկրագնդի մեծության թվական այգ տվյալները (ինչպես այգ պարզվեց շատ ավելի ուշ ժամանակներում) ստացվել էին պարզապես սխա{ չափումների Հետևանքով, Համատարած ԱշխարՀացույցի քարտեզի վրա կիսագնդերը ներկայացված են այլ տեսության Համաձայն. Հակառակ իրողությանը, ԱշխարՀացույցի և Պատկերացույցի բևեռային, առանցքներն ավելի երկար են, քան Հասարակածայինը։ - 22 Diatrube de figura telluris elliptica |
p.164 |
Պատկերացույցն ու Աշխարհացույցը, ներքին բովանդակության բացարձակ միակերպու- թյունից բացի է արտաքին տեսքով ևս միակերպ են. կիսագնդերը եզերված են Լիցքերով, իսկ աշխարհամասերի սահմանները նման են միմյանց՝ լուսանկարչական ճշտությամբ։ ճանապար- հային ու քրագրական ցանցը, ծովերն ու օվկիանոսները, բնակավայրերն ու պետական սահ- մանները ներկայացված են նույնատեսք պայմանական նշաններով։ Այսպիսով, ապացուցված պետք է համարել, որ 1699 և 1707 թթ. Աշխարհի գլոբուսը, ինչ- պես նաև 1713 թ. Պատկերացույցը Վանանղեցոլ. համատարած Աշխարհացույցի ընդօրինակոլ- Ձյունն են և ընդգծում են հայ և ոուս քարտեզագրության այն սերտ կապերն ու համագործակ- ցությունը, որ գոյություն ունեին XVII դարում |
- |
|
 |
|
- |
|
