  |
|
| |
|
ՏԻԳՐԱՆ ՄԵԾԸ ԵՒ 17-18 ԴԱՐԵՐՈՒ ԵՒՐՈՊԱԿԱՆ ՕՓԵՐԱՆ |
|||||||||
17-18 դարերու արեւմտաեւրոպական, ծագումով մեծ մասամբ իտալացի եւ գերման բազմաթիւ երաժիշտներ, հեղինակած են քսանէ աւելի օփերաներ, որոնց գլխաւոր հերոսը, հայոց արքայից արքայ Տիգրան Բ. Մեծն է։ 21 դար առաջ թագաւորած Տիգրան Մեծ բաւական ժամանակ եղած է արեւմուտքի՝ այս պարագային Հռոմի հիմնական հակառակորդը ամբողջ Մերձաւոր Արեւելքի-Առաջաւոր Ասիոյ մէջ։ Այսուհանդերձ, անոր տպաւորիչ կերպարը ներշնչած է արեւմտաեւրոպական շարք մը պատմաբաններ, գրականութեան եւ արուեստի գործիչներ։ Տիգրան Բ. ծնած է Ք.Ա. 140-ին եւ հայոց գահը բարձրացած 95 ին, այսինքն, ճիշտ 2104 տարի առաջ։ Ան, Արտաշէսեան արքայատոհմէն էր եւ ծոռը` այդ տոհմի հիմնադիր Արտաշես Ա. (189-160), որդին՝ Տիգրան Ա. (115-95), ինչպէս նաեւ հայրը՝ Արտաւազդ Բ. (54 -34) թագաւորներուն։ Տիգրան Մեծի տիրակալութեան քառասնամեայ շրջանին ձեռք բերուեցան ոչ միայն զինուորա-քաղաքական կարեւոր նուաճումներ, այլ նաեւ զարկ տրուեցաւ շինարարութեան եւ արուեստներու զարգացման։
Պետական եւ զինուորական բարձր արժանիքներու տէր Տիգրան Մեծը կը հովանաւորէր նաեւ արուեստները, եւ, ի մասնաւորի՝ թատրոնը։ Հայաստանէն ներս թատերական արուեստի ներթափանցման եւ զարգացման զարկ տալու նպատակով, յունական քաղաքակրթութեան հետեւորդ Հայոց Արքան, 69 թուականին, իր նորակերտ մայրաքաղաք Տիգրանակերտի մէջ կառուցել տուաւ հելլէնական ոճի բացօդեայ ամփիթատրոն մը։
Հայ ժողովուրդի հզօրութեան եւ բարգաւաճման խորհրդանիշ՝ Տիգրան Մեծի թագաւորութեան, իսկ մեր օրերուն՝ Արցախեան պատերազմին նախորդող շրջանին Հալլէյ գիսաստղի Հայաստանի երկնակամարին վրայ երեւումը, հայ իրականութեան մէջ ընկալուած է որպէս յաջողութեան երկնային նշան։
Այժմ, Տիգրան Մեծին նուիրուած օփերաներու մասին։ Երաժշտական հանրայայատ " Grove Dictionary of Music and Musicians" 29 հատորնոց բառարանին մէջ կը կարդանք. "Tigran" was among the most successful of Scarlatti's late operas, and within a year it had been revived at Innsbruck and Livorno. Modern critics have valued it higly too, and D. J. Grout described it as "one of the greatest, if not the very greatest, of Scarlatti's operas". Յայտնի է որ իտալացի Scarlatti-ներու գերդաստանը, ինչպէս Bach-երունը Գերմանիոյ մէջ, մարդկութեան նուիրած են տաղանդաւոր երաժիշտներու բազմաթիւ սերունդներ։ Անոնցմէ ամենանշանաւորներն էին Alessandro (1660-1725), եւ Domenico (1685-1757). Alessandro-ն հեղինակ է աւելի քան 125 օփերաներու, իսկ Domenico-ն՝ ստեղնաւոր նուագարանի՝ նախադաշնակի (clavecin) համար գրուած եւ ներկայիս, հիմնականին մէջ դաշնամուրով կատարուող 555 սոնաթներոու։ Alessandro Scarlatti-ի "Tigran, rè d'Armenia" ("Տիգրան՝ թագաւոր Հայոց") օփերային առաջին բեմադրութիւնը տեղի կ'ունենայ 1715 Փետրուար 17-ին Նափոլի քաղաքի՝ Teatro San Bartolomeo թատրոնին մէջ։ Յետագային, եւ մինչեւ օրերս կը շարունակուի այս օփերային յաղթական երթը Եւրոպայի եւ աշխարհի յայտնի թատերաբեմերու վրայ, իսկ 2001-ին՝ ան ներկայացուեցաւ նաեւ Երեւանի օփերայի թատրոնին մէջ։ Իտալացի մէկ այլ ականաւոր երաժիշտ Antonio Vivaldi (1678-1741), նոյնպէս իր ուշադրութեանը արժանացուցած է "տիգրանեան" թեման։ 5 մայիս 1719-ին Hambourg քաղաքի "Gänsemarkt" սրահին մէջ տեղի կ'ունենայ առաջին կատարումը անոր "Tigran" օփերային, գերմաներէն՝ "Die über Hass und liebe siegende beständigkeit, oder Tigranes, König von Armenien" անուան տակ։ Օփերայի արուեստի ականաւոր նորարար, աւստրիացի Christoph Willibald Gluck (1714-1787), եւ իտալացի Niccolo Piccini (1728-1800), իւրաքանչիւրը՝ հեղինակ քանի մը տասնեակ օփերաներու, նոյնպէս յօրինած եւ բեմադրած են "Tigran" օփերան. Gluck-ը՝ 1743-ին, Piccini-ն՝ 1761-ին։ Մեզի հասած "Tigran" օփերաներու շարքէն ժամանակագրական կարգով առաջինը՝ գործն է իտալացի Tomaso Giovanni Albinoni-ի (1671-1751)։ Անոր "Tigran, rè d'Armenia" օփերան, գրուած Giulio Cesare Corradi-ի թատերագրքոյկի հիման վրայ, կը բեմադրուի 1697-ի գարնան, Բարեկենդանի տօնակատարութեանց օրերուն, իր ծննդավայր Վենետիկի, Teatro di San Cassiano բեմին վրայ։ Ծագումով գերմանացի, սակայն իր կեանքին մեծ մասը Վենետիկ անցուցած Johann Adolf Hasse (1699-1783), հեղինակ է իտալական ոճի աւելի քան 80 օփերաներու։ Անոնց կարգին նոյնպէս կը գտնենք "Tigran, rè d'Armenia" օփերան, որուն առաջին բեմադրութեան թուականն է 1723-ի նոյեմբեր 4-ը, Նափոլի, Teatro San Bartolomeo. "Տիգրան" օփերաներու մեծամասնութեան, երկու-երեքհարիւր տարուան հնութիւն ունեցող երաժշտագրութիւնները այսօր ցիրուցան են զանազան գրադարաններու եւ անձնական հաւաքածոներու մէջ։ Անոնցմէ ոմանք՝ այսօր անգտանելի են, իսկ ուրիշներ՝ հաւանական է որ ոչ ամբողջական, թերի վիճակի մէջ կը գտնուին։ Քանի մը խօսք ալ "Տիգրան" օփերաներուն հիմք ծառայած գրական նիւթին մասին։ 1691-ին լոյս կը տեսնէ աբբայ Francesco Silvani-ի "La virtù trionfante dell'amore, e dell'odio, overo il Tigrane" անունը կրող բանաստեղծութիւնը։ Հեռաւոր անցեալի պատմիչներէն, ինչպէս "Vies parallèles" de Plutarque եւ le livre XXXVIII des "Histoires philippiques" de Justin, (I siècle après J.-C) մեզի հասած գրութիւններէն ներշնչուած իր այս գործին մէջ, Silvani կ'անդրադառնայ Տիգրան թագաւորի կեանքի զանազան երեսներուն եւ, մասնաւորաբար իր սիրահարութեան եւ ամուսնութեան` դրացի Պոնտոսի արքայ Միհրդատ Զ-ի դուստր Կղէոպատրայի հետ։ Տիգրան Մեծին նուիրուած եւ հոս յիշուած օփերաներէն 19-ին թատերագրքոյկը (livret) հիմնուած է այս ստեղծագործութեան վրայ։ Ժամանակի ընթացքին, 1723-ին եւ 1741-ին , ան ենթարկուած է որոշ փոփոխութիւններու, բայց եւ այնպէս, Silvani-ի տարբերակը, ըստ բոլոր երեւոյթներու՝ պատմական իրականութեան ամենէն մօտ եղողն է։ Ստորեւ՝ ցանկը չորս "Տիգրան" օփերաներուն, յօրինուած այլ գրքոյկներու հիման վրայ։ — Albinoni, livret de C. Corradi, — Bononcini, livret de Bernardoni, — Scarlatti, livret de Domenico Lalli, — Righini, livret de Filistri. Անգլիաբնակ Գերմանացի Georg Friedrich Haendel-ի, (1685–1759), "Radamisto", եւ ոչ, ինչպէս կը նշեն կարգ մը աղբիւրներ, "Tigran" օփերան նոյնպէս ունի հայկական բովանդակութիւն։ Անոր մէջ, դէպքերը տեղի կ'ունենան Հայաստան, Ք.Ե. առաջին դարու կէսերուն, Արաքս գետի ափերուն գտնուող քաղաքի մը մէջ, իսկ հերոսներէն են, բացի Հռադամիստէն, հայոց Տրդատ Ա. թագաւորը եւ... "Տիգրան իշխան" մը։ "Radamisto"-ն Haendel-ի առաջին օփերան էր գրուած է Անգլիոյ Արքայական Երաժշտական Կաճառին (Royal Academy of Music) պատուէրով եւ ներկայացուած London, King's Theatre-ի բեմին վրայ, 27 ապրիլ 1720-ին։ Քսանէ աւելի օփերաներուն մէջ իր կարեւորութեամբ՝ գլխաւորը, կամ ամենաժողովրդականը, ըստ բոլոր երեւոյթներու, Alessandro Scarlatti-ի "Տիգրան"-ն է՝ գրուած՝ Domenico Lalli-ի թատերագրքոյկի հիման վրայ։ Ան մեծ յաջողութեան արժանացաւ ոչ միայն իր ստեղծման առաջին (1715) եւ յաջորդող տարիներուն, այլ նաեւ աւելի ուշ, 19-րդ դարուն, երբ բեմադրուած է, օրինակ, Փարիզ՝ 1832-ին, ինչպէս նաեւ 20-րդ դարուն՝ քանի 1970-ին ան կրկին բեմադրուած է Նափոլի, այն քաղաքը, ուր 255 տարիներ առաջ տեղի ունեցած էր անոր առաջին ներկայացումը։ Ստորեւ "Տիգրան" օփերաներու ցանկը ստեղծման ժամանակագրական կարգով։ Նախ՝ երաժիշտ-յօրինողին եւ թատերագրքոյկին հեղինակին անուններով, եւ յետոյ՝ օփերայի առաջին ներկայացման վայրով, թուականով եւ թատրոնին անունով։ ALBINONI Tomaso (1671-1752), livret de Corradi Giulio Cesare. Venise, Carnaval 1697, Teatro San Cassiano. BONONCINI Antonio Maria (1677-1726), livret de Bernardoni. Wien, 26/07/1710. SCARLATTI Alessandro (1660-1725), livret de Lalli Domenico. Naples, 16/02/1715, Teatro San Bartolomeo. VIVALDI Antonio Lucio (1678–1741), livret de Silvani Francesco. Hamburg, 05/05/1719, Gänsemarkt. HAENDEL Georg Friedrich (1685–1759), livret de Lalli Domenico. London, 27/04/1720, King's Theatre (opera_"Radamisto"). HASSE Johann Adolf (1699-1783), livret de Silvani Francesco. Naples, 04/11/1723, Teatro San Bartolomeo. PAGANELLI Giuseppe Antonio (1710-1763), livret de Silvani Francesco. Venise, 10/02/1733, Teatro San Angelo. SANTO LAPIS (1700[25?]-1765), livret de Silvani Francesco. Prague, 1738, Sporck's Theatre. ARENA Giuseppe (1713-1784), livret de Silvani Francesco. Venise, 18/12/1741, Teatro San Gio Grisostomo. GLUCK Christoph Willibald (1714-1786), livret de Silvani Francesco. Crema, 26/09/1743, Teatro Pubblico. PALELLA Antonio (1692-1761), livret de Silvani Francesco. Naples, 04/11/1745, Teatro San Carlo. LAMPUGNANI Giovanni Battista (1708-1788), livret de Silvani Francesco. Venise, 10/05/1747, Teatro San Angelo. CARCANI Giuseppe (?), livret de Silvani Francesco. Mailand 02/1750, Teatro Ducale. *Diverse. Livret de Silvani Francesco. Genua, Gênes, automne 1750, Teatro San Agostino. *Diverse. Livret de Silvani Francesco. Lepzig, 1751. *Diverse. Livret de Silvani Francesco. Hamburg, 04/05/1752, Oper bei Gänsemarkt. *Diverse. Livret de Silvani Francesco. Venise, 07/05/1755, Teatro San Samuele. CELONIAT Ignazio (1740-1784), Livret de Silvani Francesco. Pesaro, Carnaval 1757, Teatro del Sole. PICCINI Nicola (1728-1800), Livret de Silvani Francesco. Turin, Carnaval 1761, Teatro Regio. TOZZI Antonio (1736-1812), Livret de Silvani Francesco. Venise, 19/05/1762, Teatro San Angelo. COLLA Giuseppe Livret de Silvani Francesco. Parme, Carnaval 1767, Teatro San Angelo. *Diverse (Guglielmi (1728-1804), Lambugnani), Livret de Silvani Francesco. London, 27/10/1767, Hay Market. ? . Livret de Silvani Francesco. Florence, 26/12/1770, Teatro della Pergola. *Diverse. Livret de Silvani Francesco. Genua, Gênes, 1782, Teatro San Agostino. RIGHINI Vincenzo (1756-1812). Livret de Filistri. Berlin, 20/01/1800, Königliches Nationaltheater. * Վերոյիշեալ ցանկին մէջ տեղ գտած Diverse-ներու նշանակութիւնը հետեւեալն է։ Ըստ 18 դարուն ընդունուած եւ տարածուած գրելակերպի մը, որ իտալերէն կը կոչուէր pasticcio (pastiche), միեւնոյն օփերային վրայ համագործակցաբար կ'աշխատակցէին մէկէ աւելի երաժիշտներ, որոնցմէ իւրաքանչիւրը կը յօրինէր, օրինակ, անոր մէկ արարը։ Երբեմն ալ, ստեղծուող օփերային մէջ մէջբերումներ կը կատարուէր նախօրօք յօրինուած օփերաներէ։ Արեւմտաեւրոպական պատմիչներու, բանաստեղծներու, թատերագիրներու, ինչպէս նաեւ երգ-երաժշտահաններու կողմէ Տիգրան Մեծին անունը յաւերժացնող եւ անմահացնող արուեստի բարձրարժէք գործերու ստեղծումը փաստն է՝ իր երկրի սահմաններէն շատ անդին Հայոց Արքային վայելած մեծ ու լայն ժողովրդականութեան։
|
  |
|
